De toekomst van de zee
Booreiland is de eerste theatervoorstelling van documentaire- en audiomaker Lotte Nijsten en haar partner Gillis Van der Wee. Silke Huysmans en haar partner Hannes Dereere sluiten dan weer het werk aan een trilogie rond mijnbouw af. Na Mining Stories en Pleasant Island presenteren ze Out of the Blue. De zee mengt zich in het werk van beide vrouwen.
door Phéline Thierens
We brengen ze samen voor een dubbelgesprek. Met mooie momenten van herkenning, een bewuste blik op de wereld en een enorme nieuwsgierigheid naar elkaars werk. Silke vuurt zelf de eerste vraag af: "Wat hebben jullie onderzocht, Lotte?"
Lotte “De relatie tussen de mens en de Noordzee. Het begon een paar jaar geleden op vakantie in Bretagne met field recordings. Gillis en ik vinden het altijd fijn om midden in een landschap te gaan staan om geconcentreerd te luisteren. We verwonderen ons vooral over de kleine geluiden die in het dagelijks leven niet opvallen. Zoals met de zee: pas als je écht luistert, ervaar je de grootsheid ervan. Als documentairemaakster volg ik ook graag de mensen die met dat landschap zijn verbonden.”
Silke “Ik vind het mooi dat je dat als landschappen benoemt.”
Lotte “Voor ons is de zee inderdaad een klanklandschap. Nu maken we allerlei geluidsopnames: op boeien in zee en moeilijk bereikbare boorplatformen via hydrofoons, gesprekken met wetenschappers en schippers … Interessant hoe zij met de zee omgaan. Of hoe we meer algemeen de zee willen beheersen maar er tegelijk zo afhankelijk van zijn.”
Het ontginnen van knollen ter grootte van een kleine aardappel.
En welk onderzoek doen jullie, Silke?
Silke “Wij onderzoeken de relatie van onze maatschappij met grondstoffen. We zijn oorspronkelijk bij dat thema beland door een mijnramp in Brazilië op de plek waar ik ben opgegroeid. Het laatste stuk van de trilogie gaat over diepzeemijnbouw. Ons uitgangspunt was de wereldprimeur van het testen van een diepzeemijnrobot gebouwd door GSR, een dochteronderneming van het Belgische baggerbedrijf DEME."
"Vorige lente vertrok de expeditie naar een afgelegen stuk Stille Oceaan, samen met een schip vol Europese wetenschappers die aan de hand van staalnames de impact van de robot zouden meten. Alleen wisten we op voorhand niet dat ook een derde schip, de Rainbow Warrior van Greenpeace, aanwezig zou zijn. Net omdat het zo moeilijk is om te begrijpen wat zo ver weg gebeurt, kwam Greenpeace ter plaatse getuigenissen afnemen. Vanuit ons appartement in Brussel legden we via satellietverbinding contact met de drie schepen.”
Beeld Booreiland
Jullie geven de ontoegankelijkheid van de zee en de impact van mensen op die omgeving beiden een prominente rol.
Silke “Wij spelen in Out of the Blue heel hard met hier en daar. De afstand tussen Brussel en de schepen was bijna onbevattelijk, net als de 4500 meter tussen de diepzeebodem en de control room van waaruit de robot werd bestuurd. Diepzeemijnbouw betekent dat de robot de bovenste laag van de diepzeebodem afschraapt voor het ontginnen van een soort knollen ter grootte van een kleine aardappel. Die zwarte stenen bevatten alle metalen die we nodig hebben voor onder andere zonnepanelen en batterijen voor elektrische auto’s. De zogenaamde green transition. Alleen veroorzaakt de rondrijdende robot een stofwolk die lang verder reist en onderweg het zicht van alle levende wezens wazig maakt. Impact is er dus zeker. Al is nog jaren onderzoek nodig voor een volledig resultaat.”
Lotte “Ik stootte in mijn onderzoek op een offshore schip dat op dit moment in de haven van Rotterdam ligt. Het schip zou uitgestuurd worden om bestaande, niet-werkende productieplatformen in de Noordzee te gaan ontmantelen. Alleen krioelt het intussen van de organismen op de poten van die platformen. De vraag is dus of ze die wel willen wegnemen en zo nog meer impact op het zeeleven veroorzaken.”
Silke “Liggen er zoveel boorplatformen in de Noordzee?”
Lotte “Ja, het gaat over een 120-tal boorplatformen waarvan de helft niet meer werkt.”
Silke “Zot eigenlijk hoe weinig wij weten van wat zo dicht bij huis gebeurt.”
Het verschil tussen de zee en de stad niet meer zien.
Van hoe dicht volgen jullie die activiteiten op zee?
Lotte “Ik mag na lang aandringen binnenkort mee naar zo’n platform, om mensen die er werken te spreken en observeren.”
Silke “Indrukwekkend, die zijn zo moeilijk te overtuigen!”
Lotte “Inderdaad. Niet alleen die plek is moeilijk toegankelijk: voor veel zaken moet je ook opleidingen volgen die handenvol geld kosten.”
Silke “Juist, die opleidingen was ik al vergeten (lacht). Veiligheid is prioriteit.”
Lotte “Logisch wel dat ze dat sterk reguleren. Midden op zee is het best gevaarlijk voor iemand die daar geen kennis van heeft. Gelukkig lukt meereizen soms, als de wetenschappers het zien zitten om de verantwoordelijkheid te dragen. “
Silke “Wij konden helaas niet mee op zee. Zelfs voor videobellen was de satellietverbinding niet sterk genoeg. Alles moest via de telefoon.”
Hoe krijgt jullie onderzoek vorm op scène?
Lotte “Iedereen zit in een vierkant speelvlak, Gillis en ik in het midden. Boven ons hangt een kwalachtige vorm waarop kleurprojecties van scenografe Fleur Roggeman komen. Er staan vier luidsprekers rond, van waaruit we het publiek onderdompelen in de geluiden die we hebben verzameld. Tijdens de voorstelling willen we ook live bruitage, of foley, brengen. Een procedé uit de filmwereld waarbij alledaagse geluiden worden nagebootst. We kregen via de organisatie Stormkop in Antwerpen allerlei maritieme voorwerpen om dat te kunnen realiseren.”
Silke “Wij vertrekken vanuit associaties, ook zonder de kern van de zaak te benoemen. Ons gevoel komt wel naar boven, maar we schreeuwen dat net zoals jij niet uit. Van onze vaste dramaturg Dries Douibi kregen we eens een tekst over hoe een essay een verhaal opbouwt. De goede verhouding tussen een persoonlijke insteek, het aansnijden van een politiek thema en het belichten van universele thema’s. Als die drie samenkomen, krijg je …”
Lotte “… het perfecte essay (lacht)! Ik vind dat een mooi uitgangspunt. Je schept een sfeer vanuit een persoonlijke ervaring zonder daarom je mening op te dringen.”
Silke “Wij zoeken die vorm niet bewust op maar het vat mooi samen hoe wij intuïtief werken. Tijdens de gesprekken met de schepen waren Hannes en ik zes weken aan onze computerschermen gekluisterd. Wanneer wij tussendoor in Brussel rondliepen, begonnen wij helemaal anders naar de stad te kijken. We begonnen ook associaties te maken met diepzeebeelden uit de control room die we van de wetenschappers cadeau kregen. Als we die naast sommige beelden vanop het internet zetten, zagen we het verschil tussen de zee en de stad soms niet meer. Met dat spel willen we empathie voor de diepzee creëren. Iets waarover we zo weinig weten dichterbij brengen.”
Scènebeeld Out of the blue © Loes Geue
Is jullie kijk op de maatschappij veranderd?
Silke “Diepzeemijnbouw is voor alle duidelijkheid iets wat nog niet plaatsvindt en waarover nog geen wetten bestaan. Voor Hannes en mij staan de drie schepen dus voor drie pijlers in het debat daarrond: industrie, activisme en wetenschap. Onze gesprekken met de bemanningsleden gingen vooral over de toekomst. Wat is de motivatie om die knollen uit de diepzee te halen? Hoe belangrijk zijn die voor ons? Wat met de wezens die zich aan de buitenkant van die knollen hechten? Een beetje zoals wat Lotte zei over die organismen op de platformen in de Noordzee."
"Greenpeace pleit voor het bewaren van het laatste stukje ongerepte natuur. Wetenschappers nemen een meer neutrale houding aan, en de industrie schaart zich helemaal achter diepzeemijnbouw als de oplossing voor de elektrificatie die de politiek plant.”
Lotte “Is de diepzee echt de laatste onontgonnen plek?”
Silke “Sommigen beweren zelfs dat de mens via microplastic overal al aanwezig is.”
De ethiek van documentair materiaal.
Hoe staan jullie zelf tegenover onze tussenkomst in de natuur?
Lotte “Ik herken vooral de complexiteit die Silke beschrijft. Enerzijds willen we opofferingen maken voor een groene transitie, anderzijds stellen we ons de vraag hoever we daarin kunnen gaan. Interessant hoe we onszelf tegelijk buiten de natuur plaatsen en niet kunnen ontkennen dat we altijd deel uitmaken van een ecosysteem.”
Silke “Ik heb vooral geleerd dat we op een andere manier over tijd moeten denken. Die knollen zijn miljoenen jaren oud en wij zouden ze massaal opzuigen en onherroepelijk in twee kappen? Het begon op te vallen dat wij ons denken beperken tot de tijdspanne van ons eigen leven. Dat vinden de wetenschappers ook fascinerend: de traagheid van de diepzee. Een kans om te reflecteren.”
Lotte “Dat wil ik ook graag vastleggen. Als mens willen wij altijd vooruit. De massa van de zee roept voor mij een gevoel van eeuwigheid op. Een plek om stil te staan.”
Wat is de uitdaging van werken met documentair materiaal?
Lotte “Je bent echt gebonden aan wat je krijgt.”
Silke “Denk jij achteraf soms ook: waarom ben ik niet verder ingegaan op wat die zegt?”
Lotte “Ja, heel vaak (lacht)! En de volgende keer dat je die persoon ziet, past de context niet meer om dezelfde vraag terug boven te halen.”
Silke “Als je met documentair materiaal werkt, ben je constant bezig met je positie en de ethiek ervan. Wij tonen op scène altijd duidelijk hoe ons maakproces in elkaar zit en hoe we het verhaal reconstrueren: het editen staat frontaal. Honderd procent ethisch kan een documentaire volgens mij trouwens nooit zijn.”
Lotte “Bij het knippen alleen al maak je inderdaad zeer bepalende keuzes. Leuk om naar Silke te luisteren trouwens, omdat ze al in die fase zit. Jullie zijn bijna klaar!”
Silke “Was het maar waar! Het zijn korte nachten op dit moment (lacht)."
Beeld Booreiland
Hoe is het om die keuzes samen met jullie lief te maken?
Lotte “Voor veel mensen is dat geen evidentie, die denken dat we altijd ambras hebben (lacht). We bekijken soms wel iets vanuit een ander perspectief en hebben dan een discussie, maar ik vind het eigenlijk heel fijn om zo dicht bij elkaar te staan. Je hebt altijd iemand rond je die eerlijk is en met wie je kunt blijven praten. Je kunt je ook aan elkaar optrekken. Alleen merk ik dat we daarom net vaak onbewust lang doorwerken.”
Silke “Fantastisch woord, ambras (lacht). Afstand is hier ook een goed woord. Je brengt veel tijd samen door. Zelfs als het goed klikt, doet het soms deugd om afstand te nemen. Om bijvoorbeeld niet altijd dezelfde golven van geluk of spanning mee te maken.”
Lotte “Het is ook een geruststelling dat je niet telkens opnieuw een vertrouwensband moet opbouwen, zoals bij creatieprocessen met nieuwe mensen. Die dynamiek is bijzonder.”
Silke “Het blijft rond communicatie en vertrouwen draaien. Als ik een idee heb, hou ik mij dus niet altijd in (lacht)."
Lotte “Ik ook niet (lacht)!”
Silke “Voor ons is een externe persoon, zoals onze dramaturg, ook belangrijk. Iemand die geen emotionele band heeft met ons materiaal.”
Lotte “Ik hoop dat wij met dramaturgen Christophe Aussems en Els Theunis van Het nieuwstedelijk ook een neutrale kijk op ons materiaal hebben gevonden.”
Silke “Keuzes maken is het grootste verschil met wetenschappelijk onderzoek, heb ik geleerd uit onze interviews. Wetenschappers weten nooit genoeg, terwijl wij bij een artistieke vertaling op een bepaald moment keuzes maken. Zij zijn daarom vooral nieuwsgierig naar hoe wij hun werk leesbaar gaan maken voor een publiek. Ze beschouwen Out of the Blue als hun outreach project. Fijn dat theater zo op zijn eigen manier een plek van onderzoek en reflectie is.”
Weekend van de zee in De Grote Post van 1-4 december.
Lotte Nijsten & Gillis Van Der Wee met Booreiland op zaterdag 3 december om 19:00
Silke Huysmans & Hannes Dereere met Out of the blue op zaterdag 3 december om 20:30. Deze voorstelling werd deels ontwikkeld tijdens een residentie in De Grote Post.